Minh Anh
Ảnh vẽ Fidel Castro tại một khu chợ ở Managua, Nicaragua, 27/11/2016REUTERS/Oswaldo Rivas
Fidel Castro ra đi đã được một tuần, nhưng báo chí Pháp vẫn chưa ngớt lời nói về ông. Mỗi tuần báo đều tìm cách khai thác một khía cạnh nào đó về cuộc đời và sự nghiệp chính trị. Nhìn chung các tuần báo đều phê phán tính cách "hai mặt" của con người được đánh giá là nhân vật lịch sử của thế kỷ XX.
Một xác ướp đã chết
« Những ngày cuối cùng của Viejo » là tựa đề bài viết trên L'Obs. Tuần báo trích một phần trong quyển sách đề tựa "Castro", tập tiểu sử mới của tác giả Serge Raffy sắp ra mắt độc giả Pháp vào ngày 14/12 tới đây. Theo tác giả, những năm gần đây, nhà độc tài Cuba đã bị mất trí nhớ. Phải chăng đó là cách tốt nhất để thoát bản cáo trạng mà các nạn nhân ngày nay đang đòi công lý ?
Phần cuối bài viết, tuần san trích nhận định nhà văn Leonardo Padura cho rằng, sự ra đi của Fidel Castro không phải là một sự kiện lớn ở Cuba. « Ông chưa bao giờ là anh hùng, mà chỉ là người làm trò múa rối ». Bóng ma của ông không như là bóng ma của Che, người đã ra đi ở độ tuổi xuân xanh, độ tuổi thanh niên đẹp nhất đời người, mà là cái bóng ma của một kẻ già nua vẻ mặt quạu quọ và run rẩy, xung quanh vây đầy mấy vị bác sĩ vồn vã. « Một xác ướp buồn ?», tuần báo đặt câu hỏi.
Đối với Courrier International, với cái chết của cựu lãnh đạo, « nước Cuba đã được giải phóng » như hàng tít lớn trên trang bìa. Cũng giống như L’Obs, Courrier International không chỉ xem Fidel như là « một xác ướp », mà còn là « một xác ướp đã chết » như hàng tựa của bài xã luận. Đó là người đã làm cho đất nước điêu tàn sau hơn nửa thế kỷ cai trị với bàn tay sắt. Từ chỗ là một « vựa đường » của thế giới, Cuba buộc phải nhập khẩu đường. Từ vị trí là một nền kinh tế thứ 4 của châu Mỹ Latinh, ngày nay với chỉ có 11,5 triệu dân nhưng đất nước phải vất vả trong việc tự cung tự cấp các nhu yếu phẩm.
Nhưng giờ điều đáng lo nhất là cùng với sự ra đi vĩnh viễn của Fidel Castro, chiến thắng của Donald Trump có thể sẽ làm thay đổi cục diện tại Cuba. Tổng thống Mỹ tương lai cho biết sẽ xem xét lại việc nối lại bang giao do Barack Obama đưa ra. Nếu như ông Trump từ bỏ dự án hủy bỏ lệnh cấm vận, cả Hoa Kỳ và Cuba đều thiệt. Hoa Kỳ sẽ mất hết các triển vọng kinh tế. Còn đảo quốc vẫn sẽ bị đông lạnh. Cho dù là lần này « xác ướp » đã thật sự chết rồi như lời hài hước của nhiều người dân Cuba dành cho Fidel Castro.
Fidel : Nhà cách mạng thích lối sống xa xỉ
Dẫu sao thì trong vòng 90 năm hiện hữu (1926-2016) Fidel Castro cũng đã tạo cho mình «một huyền thoại và một nền độc tài » như hàng tựa nhận định của L’Express. Tuần báo mở hẳn một hồ sơ dài 24 trang bao gồm cả hình ảnh để nói về cuộc đời và sự nghiệp chính trị. Bắt nguồn từ một thảm họa kinh tế và bất ổn tinh thần, nhà lãnh đạo đã lừa phỉnh cả thế giới để đạt được mục tiêu duy nhất rất quan trọng đối với ông : đi vào Lịch sử. Cái chết của ông hôm thứ Sáu 25/11/2016 đã lộ rõ mặt tối của « người khổng lồ thế kỷ XX ».
Ngoài việc thuật lại những năm tháng cai trị đất nước với bàn tay sắt, trấn áp mọi tiếng nói đối lập, tuần báo trích đăng một đoạn trong quyển sách đề tựa « La vie cachée de Fidel Castro» (Mặt trái của Fidel Castro) nói về lối sống xa hoa của nhà lãnh đạo.
Không như những gì Castro tuyên bố cả đời ông chẳng có chút tài sản nào ngoài « túp lều cá» khiêm tốn. Theo lời kể của Juan Reinaldo Sanchez, cận vệ riêng của ông trong vòng 17 năm đồng bút ký sách với nhà báo Axel Gylden, « lều cá » mà ông nhắc đến trên thực tế là nơi nghỉ mát sang trọng, huy động mọi phương tiện hậu cần đáng kể để bảo đảm an ninh và bảo trì. Trích đoạn của L’Express còn cho thấy rõ những sở thích giải trí của ông ngang tầm với sở thích của một nhà đại tư sản.
"Theo Fidel thì được, chống Fidel thì không"
Tuần san L’Express có bài phỏng vấn đặc biệt với bà Juanita Castro, em gái của cố lãnh đạo Cuba. Năm nay 83 tuổi, hiện đang sống lưu vong tại Miami, bà sẽ không về dự tang lễ người anh. Trong tâm khảm của bà, người anh lý tưởng, nhà cách mạng Cuba Fidel Castro đã chết từ lâu, ngay từ những ngày đầu thắng lợi của cuộc cách mạng.
Ngoài việc chỉ trích chính sách cai trị độc tài của người anh, bà cho độc giả thấy rõ những cá tính độc đoán của Fidel Castro : một con người khép kín, không chấp nhận mọi sự trái ngược. « Bất kể ai đi ngược lại ý kiến, kế hoạch, dự án của ông đều trở thành kẻ thù không đội trời chung… dù đó là một người thân trong gia đình (…) Năm 1961, ông đã đưa ra một công thức, trở nên nổi tiếng, cho thấy rõ tính ngang ngạnh : Theo cách mạng thì được, chống cách mạng thì không. Nhưng trên thực tế, điều này phải được hiểu là : Theo Fidel thì được, chống Fidel thì không».
Khác với người em Raul - vui tính, hài hước, tình cảm, Fidel Castro là một người cô độc, chỉ nghĩ đến mình, ít cởi mở và nhất là ích kỷ. Bà Juanita Castro nhớ lại ngày Fidel Castro, lúc ấy còn là sinh viên được cha tặng một chiếc xe hơi mới. Thay vì chia sẻ niềm vui với các em, ông đã cấm họ đến gần xe. « Không một ai được chạm vào xe. Kể cả đó là người em Ramon, người đã dạy ông lái xe ».
Castro ra đi, Cuba nhẹ nhõm
Giờ ông thật sự đã ra đi, tương lai nào cho Cuba hậu Fidel Castro. Trao đổi với L’Express, sử gia Elizabeth Burgos, có một giai đoạn sống gần với những người thân cận của Lider Maximo, đã lạc quan suy nghĩ như sau :
« Barack Obama đã thông minh hiểu ra là giải pháp cho vấn đề có tính chất sinh học. Một khi Raul không còn nữa, con cháu của những người theo chủ nghĩa Castro, vốn dĩ cũng rất thực dụng sẽ phải bắt tay với các nhà tư sản Mỹ gốc Cuba, cũng là anh em dòng tộc của họ. Những người Cuba tị nạn sẽ mang về dòng tư bản, và những người ủng hộ Castro sẽ mang về các sổ danh bạ khách hàng – tại châu Mỹ Latinh, châu Phi hay châu Á, vì những người này đã được sắp đặt ở khắp nơi.
Định mệnh của Cuba sẽ là một cường quốc. Đảo quốc này sẽ trở thành cầu nối đối thoại giữa Hoa Kỳ và châu Mỹ Latinh. Ông Trump là người của tình huống lý tưởng. Cùng với những thế hệ lãnh đạo tương lai, ông Trump sẽ biết cách thương lượng các thương vụ. Tôi khá tin rằng một ngày nào đó sẽ có Trump Tower tại La Habana. Trái với những gì ứng viên tổng thống đảng cực tả Pháp Jean-Luc Melenchon đang nghĩ, người Cuba rất thích làm ăn với Trump ».
Nói tóm lại, « Castro tắt thở, Cuba thở phào », như tựa đề một bài viết trên tuần san Le Point, cho rằng lời hứa hẹn « một nền dân chủ nhân văn » đã bị biến thành nửa thế kỷ độc tài.
Khi cấm « Tự do ngôn luận » cũng bị toàn cầu hóa
« Tự do, tôi quên tên bạn rồi » là cảnh báo đáng buồn trên tuần san Courrier International. Tự do hóa và toàn cầu hóa dường như đã làm xói mòn các quyền cơ bản của con người. Tuần báo phối hợp với tổ chức nhân quyền Amnesty International trích dịch các bài báo quốc tế phác họa bức tranh tổng thể cho thấy tình hình « tự do ngôn luận đang lâm nguy » như hàng tít nhỏ trên trang bìa, tại nhiều nước trên thế giới.
Nếu như tại Nga, các nhà đấu tranh cho nhân quyền dự báo « một giai đoạn khó khăn », tố cáo « các quyền công dân được quy định trong Hiến pháp đang bị tấn công một cách bài bản », thì tại Trung Quốc « một thời kỳ băng giá » đang ập xuống xã hội dân sự, kể từ khi ông Tập Cận Bình lên cầm quyền năm 2012. Các chiến dịch trấn áp các tiếng nói chỉ trích, các nhà bảo vệ nhân quyền đã diễn ra dồn dập với một tần suất chưa từng có, theo như tường thuật của tờ Trung Hoa Dân Chủ (Minzhu Zhongguo).
Trong khi đó tại các nước châu Phi, giới đồng tính lại là đối tượng tấn công như tại Magreb, Tunisia chẳng hạn. Tại Burundi, truyền thông trở thành công cụ đấu tranh cho phe đối lập, thì ngược lại tại Trung Đông giới phóng viên lại là mục tiêu của các vụ ám sát, mà ví dụ điển hình là tại Liban. Số lượng các phóng viên phóng sự bị sát hại ngày càng nhiều. Có 9/10 thủ phạm đều được tha bổng trong các vụ án. Nhất là tại Thổ Nhĩ Kỳ, kể từ sau cú đảo chính hụt, làn sóng trấn áp đã lan sang cả các tờ báo đối lập.
Liên quan đến nước Mỹ, nhật báo Đức Der Spiegel kêu gọi « Ân xá cho Snowden ». Người báo động đã cho thế giới thấy rõ cách thức hoạt động của cơ quan tình báo Hoa Kỳ. Theo báo Đức, ông Obama có lẽ sẽ còn được vinh danh hơn nữa nếu ông ban hành ân xá trước khi rời Nhà Trắng.
« Bội tình » : hệ quả của phát triển kinh tế thần kỳ Trung Quốc ?
Tiến trình mở cửa và phát triển kinh tế dẫn đến những thay đổi mạnh mẽ trong xã hội và gia đình. Tại Trung Quốc, tình dục là một bộ phận của tân chủ nghĩa duy vật. Theo nhận định của tạp chí The Economist, sự thay đổi các tập quán trong lĩnh vực tình dục cũng như tỷ lệ ly dị tăng vọt đã làm suy giảm các mối liên hệ trong gia đình.
Việc có « vợ lẽ » đang ngày càng phổ biến. Mốt này không chỉ dành cho giới doanh nhân giàu có mà còn hiện hữu cả trong giới quan chức tham nhũng. Chiến dịch chống tham nhũng của ông Tập Cận Bình đã làm lộ rõ nhiều gương mặt quan chức chính phủ, từ Chu Vĩnh Khang (Zhou Yongkang), cựu bộ trưởng Công An, cho đến cả Cựu bộ trưởng Đường Sắt Lưu Chí Quân (Liu Zhijun) được cho là có tới 18 nhân tình.
Tác động của hiện tượng này là làm cho giá các căn hộ tăng vọt như tố cáo của truyền thông Trung Quốc. Một số khu chung cư trong thành phố nổi tiếng là nơi có những căn hộ mà những kẻ giàu có mua cho nhân tình và thậm chí chu cấp nuôi dưỡng nhân tình suốt đời.
Thực ra, theo The Economist, chuyện tì thiếp đã có từ thời cổ xưa trong lịch sử Trung Quốc. Dưới thời phong kiến, « trai năm thê bảy thiếp », nhưng « gái chính chuyên một chồng ». Sau năm 1950, chuyện nhân tình nhân ngãi bị cấm và ngoại tình, không chung thủy bị coi như là một thói hư tật xấu của tư sản. Cho đến tận những năm 1980, rất ít người có quan hệ tình dục với một khác ngoài vợ hoặc chồng của mình.
Thế nhưng trong ba thập niên vừa qua, các tập quán về tình dục bị buông thả. Thanh niên thanh niên Trung Quốc có quan hệ tình dục ngày càng sớm và với nhiều đối tác khác nhau. Một số người vẫn tiếp tục cặp bồ sau khi kết hôn. Theo nghiên cứu của các chuyên gia thuộc đại học Bắc Kinh, trong năm 2015, trong số 80 ngàn người được hỏi thì có 20% đàn ông và đàn bà không chung thủy sau khi cưới.
The Economist cho rằng tình trạng « bội tình » ngày càng gia tăng là một hệ quả có thể nhìn thấy trước được của sự phát triển kinh tế. Người ta đặt sở thích, thú vui cá nhân trên các nghĩa vụ gia đình hay danh tiếng. Việc cải thiện trình độ giáo dục và các điều kiện sinh sống cho phép người ta có nhiều phương tiện tài chính để ngoại tình.
Tình trạng di dân, từ nông thôn lên thành thị tìm việc làm đã làm cho nhiều cặp vợ chồng phải sống xa nhau. Ngay cả khi sống cùng với nhau thì các phương tiện truyền thông xã hội cũng phần nào làm tăng hoặc tạo thuận lợi làm nẩy sinh các ham muốn, ý định ngoại tình.
Theo các cuộc điều tra, thì ngoại tình, không chung thủy là sát thủ số một của hôn nhân. Năm ngoái, tại Trung Quốc, 3,8 triệu cặp vợ chồng đã ly dị, tăng gấp đôi so với một thập niên trước đây. Tỷ lệ ly dị hàng năm tại Trung Quốc là 2,8 trên một ngàn người. Không cao bằng châu Mỹ là 3,2 nhưng cao hơn so với nhiều nước châu Âu. The Economist cho biết, một trong những nguyên nhân là luật pháp Trung Quốc làm nhụt chí những ai muốn có con ngoài giá thú. Tuy vậy, số các cặp vợ chồng vẫn sụt giảm.
Bộ mặt dân nhập cư Trung Quốc thay đổi
Cũng liên quan đến Trung Quốc, The Economist chú ý đến hiện tượng « Bộ mặt dân nhập cư Trung Quốc thay đổi ». Xin nói rõ, khái niệm dân nhập cư ở đây là cư dân từ nông thôn lên thành thị tìm việc làm và sinh sống. Trong đợt « di dân » đầu tiên, đa phần là độc thân lên thành phố kiếm việc, bỏ lại vợ con, gia đình ở nông thôn. Trong những năm gần đây, họ mang theo con cái, bố mẹ. Chính yếu tố này đã làm thay đổi mạnh mẽ bộ mặt của tầng lớp cư dân mà tại Trung Quốc, người ta gọi là « dân công ».
Trong những năm 1990 và đầu những năm 2000, đa số dân nhập cư đều là « lao động trẻ » trong độ tuổi 20-30. Những làn sóng di dân lớn chưa từng có trong lịch sử, đã mang lại cho Trung Quốc nhiều lợi ích về mặt kinh tế nhưng gây ra những bất công, rạn nứt nghiêm trọng trong xã hội.
Chế độ « hộ khẩu » đã không cho phép con cái của « dân công » được đi học và chăm sóc sức khỏe tại những nơi họ làm việc. Do đó, đa phần « dân công » phải để lại con cái ở nông thôn cho ông bà hoặc người thân chăm sóc. Nhiều gia đình tan vỡ. Thành phố thì tràn ngập người lao động thành niên, còn ở nông thôn thì đa phần là trẻ nhỏ và người già.
Với việc cải cách chế độ « hộ khẩu » trong những năm gần đây, những « dân công » mới này mang theo cả gia đình lên thành phố, tức là ba thế hệ cùng lúc. Trong vòng 10 năm (2000-2010), số trẻ nhỏ theo bố mẹ là « dân công » đã tăng gấp đôi từ 14 lên 29 triệu.
The Economist cho biết, đa số « dân công » gặp ba khó khăn chính : mức hưu bổng trợ cấp thấp, điều kiện làm việc cực nhọc, không có hệ thống bảo hiểm y tế phù hợp. Một phần ba số « dân công » có hưu bổng nhưng đa phần chỉ được hưởng mức « hưu bổng nông thôn », tức là rất thấp, vì tính theo điều kiện sinh sống ở nông thôn. Trợ cấp hưu bổng 600 nhân dân tệ (90 đô la) mỗi tháng, không đủ sống tại thành phố.
Theo thống kê của chính quyền Trung Quốc, khoảng 22% dân lao động ngoại tỉnh ngoài 50 tuổi có việc làm. Hai phần ba số lao động cao tuổi chưa bao giờ được đi học, hoặc chỉ hết tiểu học. Chính vì thế, họ không có được những việc làm đòi hỏi tay nghề : 70% làm việc trong lĩnh vực dịch vụ như quét dọn, lau chùi, thời gian làm việc nhiều mà lương thấp. Hơn một nửa số « dân công » phải làm việc tới 56 giờ mỗi tuần.
Một chuyên gia tại đại học Nhân Dân, ở Bắc Kinh nói với Trung Hoa Nhật Báo (China Daily), rằng « xã hội đã không chú ý đúng mức đến nhóm lao động này và chính phủ cần phải làm nhiều hơn nữa mở rộng các dịch vụ phúc lợi cho họ ». The Economist kết luận : Điều thường xuyên xẩy ra tại Trung Quốc là chính phủ không đủ khả năng ứng phó với các thay đổi xã hội.
